افت تعداد پلاکت‌های خون یا ترومبوسیتوپنی، یک اختلال است که باعث کاهش تعداد پلاکت‌های خون میشود. پلاکت‌ها سلول‌های بدون رنگی هستند که در لخته شدن خون نقش دارند و در صورت خونریزی به ناحیه آسیب دیده حرکت کرده و خونریزی را قطع می‌کنند. کاهش تعداد پلاکت‌های خون ممکن است به دلیل اختلالات مغز استخوان مانند سرطان خون یا مشکلات سیستم ایمنی بدن رخ دهد. مصرف برخی داروها نیز میتواند باعث کاهش پلاکت‌های خون شود. این اختلال ممکن است به صورت خفیف در بزرگسالان و کودکان رخ دهد و علائمی کمتر ایجاد کند. در موارد نادر، تعداد پلاکت‌های خون به حدی کاهش می‌یابد که خونریزی داخلی و خطرناک رخ می‌دهد و بیمار نیاز به درمان فوری دارد. اگر فکر می‌کنید که افت پلاکت‌های خون را تجربه می‌کنید، به پزشک خود مراجعه کنید تا شما را ارزیابی کند و در صورت لزوم درمان مناسب را تجویز کند. در صورتی که خونریزی رخ داده و با روش‌های اولیه قطع نمی‌شود، به شرایط اورژانسی رسیده‌اید و نیاز به مراجعه به پزشک دارید.
علل پایین بودن پلاکت خون چیست؟
پایین بودن پلاکت خون به این معنا است که تعداد پلاکت‌های موجود در خون در هر میکرولیتر خون کمتر از ۱۵۰ هزار باشد. از آن جایی که طول عمر هر پلاکت فقط ۱۰ روز است بدن باید در مغز استخوان به تولید پلاکت‌های جدید پردازد تا آنها را جایگزین پلاکت‌های قدیمی کند. پایین بودن پلاکت خون در برخی موارد نادر زمینه ارثی دارد اما گاهی اوقات نیز به علت برخی بیماری‌ها یا مصرف داروهای خاصی ایجاد می‌گردد. افت تعداد پلاکت‌های خون دلایل مختلفی دارد که سه مورد شایع آن عبارت است از گیر افتادن پلاکت‌ها درون طحال، کاهش سطح تولید پلاکت یا افزایش روند تخریب پلاکت‌ها.
گیر افتادن پلاکت‌ها
طحال یک عضو کوچک درون بدن است که به اندازه مچ دست می‌باشد و دقیقاً زیر دنده‌ها و سمت چپ شکم قرار گرفته است. به طور طبیعی طحال وظیفه مبارزه با عفونت‌ها و پاکسازی ضایعات بدن یا ترکیبات دیگر را بر عهده دارد. بزرگ شدن طحال میتواند به دلایل مختلفی به وجود بیاید و منجر به کاهش تعداد پلاکت‌های موجود در خون شود.
کاهش تولید پلاکت‌ها
پلاکت‌ها در مغز استخوان تولید میشوند. برخی از فاکتورهایی که باعث کاهش تولید پلاکت در بدن میشود به شرح زیر می‌باشند:
- سرطان خون و سایر انواع سرطان‌ها
- برخی از انواع کم خونی
- عفونت‌های ویروسی از قبیل هپاتیت سی یا اچ آی وی
- داروهای شیمیدرمانی و پرتو درمانی
- مصرف مشروبات الکلی
افزایش سرعت تخریب پلاکت‌ها
ابتلا به برخی از بیماری‌ها باعث میشود سرعت تخریب پلاکت‌ها نسبت به سرعت تولید آنها بالاتر باشد که این امر باعث کاهش تعداد پلاکت‌های موجود درون خون خواهد شد. برخی از مواردی که در بروز این وضعیت نقش دارند به شرح زیر می‌باشند:
- پایین بودن پلاکت خون در دوران بارداری معمولاً به صورت خفیف به وجود میآید و پس از زایمان بهبود خواهد یافت.
- بیماری‌های خود ایمنی از قبیل لوپوس و آرتریت روماتوئید باعث پایین آمدن پلاکت خون خواهند شد. در این حالت سیستم ایمنی بدن به طور اشتباه به پلاکت‌ها حمله می‌کند و به تخریب آنها میپردازد. در صورتی که علت اصلی این وضعیت مشخص نباشد به آن ترومبوسیتوپنی ایدیوپاتیک گفته میشود که بیشتر در کودکان ایجاد میشود.
- ابتلا به برخی از انواع عفونت‌ها از قبیل عفونت‌های شدید باکتریایی درون خون میتواند باعث تخریب پلاکت‌ها شود.
- پورپورای ترومبوتیک ترومبوسیتوپنیک یک اختلال نادر است که به علت لخته شدن ناگهانی خون در سرتاسر بدن به وجود میآید و از تعداد بسیار زیادی از پلاکت‌ها استفاده می‌کند.
- سندروم همولیتیک ارومیک یک اختلال نادر است که باعث افت شدید تعداد پلاکت‌ها، تخریب سلول‌های خونی و اختلال در عملکرد کلیه میشود.
- مصرف برخی داروهای خاص میتواند باعث افت تعداد پلاکت‌ها شود. گاهی اوقات مصرف یک دارو سیستم ایمنی بدن را دچار اشتباه می‌کند و باعث میشود به تخریب پلاکت بپردازد برخی از این داروها عبارتند هپارین، آنتی بیوتیک‌های حاوی سولفات، داروهای ضد تشنج و داروی کنین.
علائم پایین بودن پلاکت خون چیست؟
معمولاً علائم و نشانه‌های پایین بودن پلاکت خون در مراحل اولیه خود را نشان نمی‌دهد. شایع ترین علامت پایین بودن پلاکت خون خونریزی زیر سطح پوست یا داخل بدن است. برخی از علائم پایین بودن پلاکت به شرح زیر می‌باشند:
- بدن به سرعت کبود میشود.
- نقاط قرمز رنگ کوچک یا خون مردگی زیر پوست به وجود میآید.
- بیمار دچار خونریزی غیرعادی از بینی یا لثه میشود.
- تزریق دارو یا بریدگی کوچک روی سطح پوست باعث خونریزی زیاد و طولانی مدت میشود.
- بالا آوردن خون یا لخته‌های خونی که شبیه دانه‌های قهوه هستند.
- خونریزی شدید و طولانی مدت واژینال که با دوره‌های طبیعی قاعدگی تفاوت دارد.
- سردرد مداوم، تاری دید یا تغییر در سطح هوشیاری که نباید نادیده گرفته شود.
در مواردی که پایین بودن پلاکت خون به علت شیمی درمانی به وجود میآید یک اختلال موقت است اما میتواند باعث خونریزی شدید شود و به اندام داخلی بدن آسیب برساند.
پایین بودن پلاکت خون چگونه تشخیص داده میشود؟
در صورتی که پزشک به پایین بودن علائم پلاکت خون مشکوک شود به بررسی سابقه پزشکی شما میپردازد و معاینات جسمانی را انجام خواهد داد. از روش‌های زیر برای تشخیص پایین بودن پلاکت خون استفاده میشود:
- پزشک در هنگام بررسی سابقه پزشکی از شما درباره بیماری‌هایی که دارید سوال می‌کند، آزمایشات قبلی شما را بررسی می‌کند تا تعداد سلول‌های خونی را ارزیابی نماید و از شما درباره داروهایی که مصرف می‌کنید سوال خواهد پرسید. پزشک همچنین از شما درباره سابقه خانوادگی افت پلاکت خون یا دریافت محصولات خونی یا داروهای وریدی سوال می‌پرسد.
- سپس پزشک به انجام معاینه جسمانی میپردازد و پوست شما را به لحاظ وجود خونریزی، کبودی یا لکه‌های قرمز بررسی می‌کند. او همچنین شکم شما را ارزیابی می‌کند تا بزرگ شدن کبد یا طحال را تشخیص دهد. پزشک در صورت نیاز درخواست انجام سونوگرافی یا سی تی اسکن را می‌دهد تا وضعیت طحال، بزرگ شدن غدد لنفاوی و علائم سیروز کبدی را ارزیابی کند.
در صورت داشتن علائم پلاکت خون پایین پزشک درخواست انجام برخی آزمایشات خاص از قبیل شمارش کامل سلول‌های خونی و تست لخته شدن خون را خواهد داد. گاهی اوقات نیز نمونه برداری از مغز استخوان لازم است که در این روش پزشک از یک سوزن کاملاً نازک و تخصصی استفاده می‌کند تا مایع درون مغز استخوان و بافت‌های مجاور آن را تخلیه کند و زیر میکروسکوپ به بررسی ناهنجاری‌های آن بپردازد.
درمان پایین بودن پلاکت خون
پایین بودن پلاکت خون ممکن است چند روز یا چند سال طول بکشد. در صورتی که این مشکل شدید نباشد بیمار به درمان نیاز نخواهد داشت. افرادی که به درمان نیاز دارند معمولاً با توجه به علت و شدت افت پلاکت‌های خون تحت درمان قرار خواهند گرفت. در صورتی که پایین بودن پلاکت خون به علت مصرف یک داروی خاص یا ابتلا به یک بیماری به وجود بیاید روند درمان متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال در مواردی که پایین بودن پلاکت خون به علت مصرف داروی هپارین ایجاد شده باشد پزشک از شما می‌خواهد از یک داروی دیگر برای رقیق کردن خون خود استفاده کنید.
برخی از روش‌هایی که برای درمان پایین بودن پلاکت خون مورد استفاده قرار می‌گیرند به شرح زیر می‌باشند:
- در صورتی که سطح پلاکت خون بسیار افت کرده باشد پزشک برای جبران این مشکل درخواست انتقال سلول‌های خونی و پلاکت را به بیمار خواهد داد.
- در مواردی که پایین بودن پلاکت خون به مشکلات سیستم ایمنی بدن ارتباط داشته باشد پزشک برای افزایش تعداد پلاکت‌ها به تجویز داروهای خاصی خواهد پرداخت. اولین دارویی که برای بهبود این مشکل تجویز میشود کورتیکواستروئید است و در صورتیکه تاثیری در بهبود مشکل شما نداشته باشد پزشک میتواند از داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی بدن استفاده کند.
- در مواردی که هیچ یک از این روش‌های درمانی به بهبود شما کمک نکند پزشک انجام عمل جراحی برای تخلیه طحال را توصیه خواهد کرد.
- در برخی موارد پورپورای ترومبوتیک ترومبوسیتوپنیک شرایط اورژانسی حادی را به وجود می‌‌آورد که پزشک مبادله پلاسما را توصیه خواهد کرد.
پیشگیری از خونریزی و کبودی ناشی از پایین بودن پلاکت خون
پیشگیری از افت پلاکت خون ناشی از سرطان یا شیمی درمانی کار بسیار دشواری است. در صورتی که شما دچار پایین بودن پلاکت خون هستید می‌توانید از اقدامات زیر برای پیشگیری از کبودی یا خونریزی استفاده کنید:
- در صورت داشتن علائم پلاکت خون پس از هر بار غذا خوردن دهان تان را بشویید و دندان‌های خود را مسواک بزنید. برای این کار از مسواک نرم، اسفنج مخصوص دندان، یا بانداژ استفاده کنید تا لثه دچار خونریزی نشود. مسواک خود را درون آب گرم قرار دهید تا دندانه‌های آن نرم شود و لثه خونریزی نکند.
- در صورت داشتن علائم پلاکت خون پایین باید از انجام فعالیت‌های ورزشی که تماس جسمانی بالایی دارند و منجر به کبودی و خونریزی میشوند خودداری کنید. قبل از استفاده از هر روش درمانی مانند ماساژ درمانی یا طب فشاری، طب سوزنی، یوگا یا شیمیدرمانی با پزشک خود مشورت کنید.
- به طور متناوب به کمک لوسیون مرطوب کننده پوست خود را مرطوب کنید و به جای استفاده از تیغ از ژیلت یا سایر وسایل موجود استفاده کنید تا پوست شما دچار بریدگی نشود. در هنگام باغبانی کردن یا اقدامات مشابه از دستکش استفاده کنید.
- هنگام استفاده از چاقو یا سایر وسایل تیز، پخت و پز یا اتوکشی لباس کاملا احتیاط کنید. هنگام خارج کردن غذا از درون فر مراقب باشید دست خود را نسوزانید.
- قبل از تزریق هر گونه داروی درون عضله باید با پزشک خود مشورت کنید.
- در دوران پریود به جای تامپون از پد بهداشتی استفاده کنید.
- بینی خود را به آرامی تمیز نمایید تا خونریزی نکند.
- از مصرف مواد غذایی ترش، پر ادویه یا سفت خودداری کنید و در عوض از غذاهای نرم مانند سوپ، کاسترد، ژله، پودینگ یا پوره سیب زمینی استفاده کنید. از مصرف مشروبات الکلی خودداری کنید. مقدار بسیار زیادی آب و مواد خوراکی حاوی فیبر استفاده کنید تا دچار یبوست و خونریزی حاصل از آن نشوید. در صورت بروز یبوست با پزشک خود صحبت کنید تا به شما ملین بدهد.
- در صورتی که علائم پلاکت خون پایین را دارید بدون مشورت با پزشک از مصرف داروهای مسکن یا سرماخوردگی استفاده نکنید زیرا این داروها حاوی آسپرین و سایر ترکیباتی هستند که باعث ضعیف شدن پلاکت‌های خون و بدتر شدن اختلالات خونریزی دهنده میشوند.
- در صورتی که خون دماغ شدید باید بنشینید و سر خود را به سمت بالا بچرخانید و به مدت ۱۰ دقیقه یک عدد دستمال سرد را در دو طرف بینی خود قرار دهید. شما همچنین می‌توانید یک پارچه سرد را پشت سر و گردن خود بگذارید تا خونریزی قطع شود.
- اگر به راحتی به قسمتی که خونریزی کرده است دسترسی دارید به آرامی آن را فشار دهید تا خونریزی متوقف شود. اگر به آن ناحیه دسترسی نداشتید می‌توانید مقداری آب یخ را درون دهان خود نگه دارید یا یک تکه یخ را بمکید تا خونریزی متوقف شود.
اگر پلاکت خون شما کم است و در اثر جراحت خونریزی دارید، باید حداقل به مدت ۱۰ دقیقه با استفاده از یک تکه پارچه تمیز و خشک، ناحیه آسیب دیده را فشار دهید. اگر امکان دارد، بدن خود را به گونه‌ای قرار دهید که ناحیه آسیب دیده بالاتر از سطح قلبتان قرار گیرد. حتماً از استفاده از بند شریانی برای کنترل خونریزی خودداری کنید، زیرا ممکن است باعث آسیب دائم به بافت شود.
